Illustrasjon: Svetlana Greidinga og ChatGPT.

I Russland er det igjen snakk om omfattande internettblokkeringar og oppbygginga av eit «digitalt Gulag» – ein total kontroll- og overvakingsstruktur etter kinesisk førebilete. Startskotet for den siste kampanjen kom frå Vladimir Putin personleg, då han oppmoda til å «strype» utanlandske digitale plattformar som framleis er mykje brukte  i Russland: Dette inkluderer blant anna tenester frå Meta-konsernet, som er klassifisert som «ekstremistisk» i Russland, som WhatsApp og Instagram, men også Wikipedia, Google sine tenester frå Gmail til YouTube – og ikkje minst Telegram. Målet verkar klart: Vegen skal ryddast for Russlands nye super-app – VK MAX.

MAX er ei ny digital plattform som vart lansert i mars 2025 av VK – Russlands største sosiale nettverk, som er underlagt sterk politisk påverknad. Ideen: MAX skal bli den digitale koplinga mellom innbyggjarar og stat. Offentlege tenester, kommunikasjon med styresmakter og identitetsbevis – til dømes ved hotellbestillingar, flybillettar eller kjøp av alkohol – alt skal gå gjennom appen. Utdanningsinstitusjonar og skulechattar skal også integrerast. Dessutan er det planlagt at MAX skal vere installert på førehand på all elektronikk som blir selt i Russland – noko som tyder at brukarar, særleg mindre teknologikyndige menneske, knapt kjem utanom appen og ofte automatisk vil bruke han som hovudkanal for digital kommunikasjon og myndigheitskontakt.

MAX følgjer eit tydeleg førebilete: Kinas allbruks-app WeChat, som blir brukt til kvardagslege oppgåver – og samstundes blir rekna som eit effektivt instrument for statleg overvaking. Kreml vil ta i bruk denne modellen og gjere MAX til den sentrale plattforma i forholdet mellom stat og den einskilde. Er situasjonen verkeleg så dramatisk? Spoiler: ja – men ikkje heilt slik ein trur.

Strategien til Kreml

Før ein snakkar om dei ambisiøse planane om å skape ei multifunksjonell teneste som koplar saman den nasjonale meldingsappen med eit digitalt ID-system, er det verdt å sjå litt tilbake: I september 2024 annonserte den russiske medieovervakingsmyndigheita Roskomnadzor at dei ville investere rundt 59 milliardar rublar (over 6 milliardar kroner) i modernisering av den nasjonale infrastrukturen for blokkering av internetttenester.

Den politiske motivasjonen bak slike investeringar er klar. Det politiske vendepunktet kom med masseprotestane vinteren og våren 2011/2012 mot manipulerte val til Statsdumaen og presidentembetet, som førte Vladimir Putin tilbake til makta. I alle fall sidan då har Kreml rekna Interett ikkje berre som ei mobiliseringsplattform, men også som ein inngangsport for utanlandsk påverknad – ein dobbel trussel som vart møtt med auka regulering. Sidan då har det konsekvent – om enn med varierande hell – vorte forsøkt å få kontroll over det digitale rommet: Med ei lov om blokkering av internett, med ein eigen søkemotor kalla «Sputnik» (tenkt som eit russisk motstykke til kinesiske Baidu, men aldri gjennomført), samt ei rekkje lover som i praksis gjer det mogleg for tryggingstenestene å få tilgang til kommunikasjonsinnhald, filer og all form for brukaraktivitet på russiske plattformar.

Det erklærte langsiktige målet var og er å skape eit lukka internett etter kinesisk førebilete – eit digitalt rom som ikkje berre er fullstendig nasjonalisert, men der regimet i sanntid kan få tilgang til alt innhald, inkludert i privat kommunikasjon. I beste fall: ei digital parallellverd, fullstendig fråkopla globale nettverk.

Første reaksjonar frå brukarane: «Fungerer jamvel på parkeringsplassen!»

Medan staten arbeider med ei avstengd digital parallellverd, opplever mange brukarar i kvardagen eit anna bilete: Jamlege internettbrot, forstyrra posisjoneringstenester – og i byrjinga av juli eit massivt flykaos med over 2.000 kansellerte eller forseinka fly. I byar som St. Petersburg var det samstundes nettforstyrringar som lamma også kortbetalingar. Slike hendingar forsterkar kjensla av eit generelt tap av kontroll og teknisk usikkerheit. Mot denne bakgrunnen verkar influensarkampanjen for den nye meldingsappen MAX – som «alltid fungerer» – som eit medvite signal: Her rår det framleis stabilitet.

Influensarar legg vekt på at appen «fungerer jamvel på parkeringsplassen, i heisen og på farten» – altså for funksjonar som ein eigentleg tek for gitt. Internett reagerte raskt med spott: Memes, parodiar og kommentarar gjorde det tydeleg kor surrealistisk det er at fungerande nett no blir selt som innovasjon.

Meir enn politikk: eit digitalt megakonsern

Men det er ikkje berre politiske, men også økonomiske interesser bak det som no skjer. Ei sentral rolle spelar her leiinga i VK – leia av Vladimir Kirijenko, son av Sergej Kirijenko, viseminister i presidentadministrasjonen med ansvar for innanrikspolitikk og Runet. Under hans leiing blir det ope reklamert for opprettinga av eit statleg støtta internettmonopol. Visjonen: Eit «plattform-konsern» som samlar alle allmenne digitale tilbod – videostrøyming, meldingsutveksling, musikk, betalingstenester, e-handel og nettbasert utdanning. Ei plattform som ikkje berre dekkjer 90 prosent av dei digitale brukarbehova, men framfor alt dreg til seg alle statlege internettbudsjett – midlar som hittil har vore fordelt på ulike leverandørar: Frå propaganda-midlar til digitaliseringsprosjekt og teknologi for brukarovervaking.

Målet er å skape ei teneste som frå statleg synspunkt kan gjere alt: Leie brukarar inn i propagandaprogram, i sanntid sjå meldingar, betalingar, kjøp og visningshistorikk, presse ut målretta innhald eller digitalt «viske ut» personar. Den som agerer i det offentlege rom – til dømes som musikar med eit regjeringskritisk intervju – må rekne med at vegen frå «utanlandsk agent» til «ekstremist» er kort. I ein realitet der ei slik teneste fungerer som den einaste tilgangen til nettet, kan ikkje berre musikk, men også namnet til eit menneske bli sletta frå plattforma med eit klikk. VK står her for ein vidtgåande modell: Den gradvise endringa av internett til eit statleg kontrollert informasjonssystem – der innhald ikkje sirkulerer fritt, men som i klassisk fjernsyn blir sentralt produsert, valt ut og styrt.

Men denne modellen fungerer berre i samspel med aukande press på konkurrerande plattformar. Erfaringane så langt med «Sputnik», det statlege Wikipedia-alternativet, og VK-meldingsappen viser: Utan restriksjonar for populære tenester som Telegram, byter brukarar ikkje frivillig. Mot denne bakgrunnen verkar også dei aktuelle kunngjeringane om strengare sanksjonar mot Telegram som ein del av ein strategi for gradvis å fortrengje alternative tilbod – til fordel for eit sentralisert, statleg kontrollert digitalt økosystem.

Store planar, ustabil realitet

I byrjinga av juni publiserte det undersøkjande mediet iStories ei undersøking om dei påstått nære banda mellom Telegram og FSB. Ettersom kjeldekoden til Telegram ikkje er offentleg, er det berre å ta Telegram-grunnleggjaren Pavel Durov på ordet – han forsikrar oss om at at selskapet hans framleis ikkje har kontakt med tryggingstenestene.

Dei tekniske detaljane i denne debatten vil vi ikkje gå inn på her, fordi det ikkje er avgjerande i den store samanhengen. Uavhengig av kor sterkt presset frå den russiske staten på Telegram måtte vere – i global målestokk er tenesta framleis fiendtleg innstilt mot regimet. Ved sidan av YouTube er Telegram den viktigaste plattforma for uavhengige russiske eksilmedia.

Sjølv kor stor kontroll den russiske staten måtte ha over Telegram så er det ikkje nok for dei. Sjølv om Durov kan pressast til å slette eller blokkere bestemt innhald, så krev det ein innsats kvar gong: Det må forhandlast eller trugast med hardare sanksjonar. Dette kan ikkje samanliknast med direkte tilgang til administrasjonspanelet til eit sosialt nettverk som VK – frå kvar som helst datamaskin til ein etterretningsagent. Det same gjeld private chattar i Telegram. Det er heller usannsynleg at FSB har direkte tilgang til ein personleg konto – i alle fall ikkje med støtte frå Telegram sjølv. På den andre sida: Den som som er journalist, menneskerettsforkjempar eller aktivist er av interesse for dei russiske styresmaktene, og bør unngå å ha konfidensielle samtalar på Telegram.

Ein statleg kontrollert nasjonal meldingsapp ville vore noko heilt anna. Når nyheitsbildet, underhaldning, privat kommunikasjon og forbruksmønsteret til brukarane er samla i ei hand, oppstår det ein dimensjon av samfunnskontroll som ikkje kan samanliknast med ad-hoc inngrep på eksterne plattformar. Den noverande utviklinga av VK viser tydeleg ambisjonen om å forvandle heile Internett til ei einaste statleg teneste: På VK Video blir berre vist det som regimet har godkjent. VK-marknaden tilbyr produkt frå statsnære leverandørar. Og listene til VK Music består av artistar som blir rekna som lojale mot regimet.

Og her er det verdt å minne om den avgjerande skilnaden mellom fjernsyn og internett. Internett er bygd opp slik at det ser unikt ut for kvar enkelt. Når vi skildrar vårt «eige» internettrom, fortel vi samstundes noko om oss sjølve – som i ein spegel. Nokre ser det som eit vitskapleg bibliotek, andre som ein arena for politiske debattar, for andre igjen er det ein heimekino. Internett blir forma av dei som brukar det. Fjernsyn derimot blir laga av dei som kontrollerer kanalane. I Russland kan fjernsyn gjere ein grå, ukjend byråkrat til president og «nasjonens far». Det kan overtyde publikum om at eit tema, som dei høyrer om for første gong, er det største problemet i livet deira. Dei fleste fjernsynsstjernene er stjerner etter utnemning. Og kvar historie – kor oppdikta ho enn måtte vere – blir gjennom stadig gjentaking til ein realitet som ein som sjåar knapt kan kome seg unna.

Målet er altså å avpolitisere og tømme Internett fullstendig. Ikkje gjennom blokkeringar, straffeforfølging eller sensur – men ved at uønska nyheiter ikkje ein gong eksisterer. I den ideelle verda, som makthavarane arbeider mot, er ein populær influensar ikkje ei personleg suksesshistorie, ikkje eit teikn på rekkevidde eller respons. Det er ein offisiell status – ein funksjon som kan tildelast og trekkjast tilbake.

VK, slik det no blir bygd opp, gjer det mogleg å kontrollere det offentlege rommet på ein måte som aldri kunne vore oppnådd berre med undertrykking. All forfølging av kjende offentlege personar skadar også dei som utfører det. Noko heilt anna er det når ein kan få ein person til å forsvinne med eit klikk. Ikkje i tydinga «kansellering» à la Twitter – men slik at det på Internett ser ut som om denne personen aldri har eksistert som offentleg figur.

Mellom ideologi og profitt

Slik skulle det heile eigentleg fungere frå den russiske statens synspunkt: altså eit kontrollert, lukka nett med sentral styring av alt innhald – det kinesiske internett i rein form. Men her er eit avgjerande poeng å merke seg – ein må ikkje forveksle det regimet vil og planlegg, med det det faktisk er i stand til.

Til minne: Kampen til den russiske staten mot Internett har vara i 13 år. Og denne utopiske planen har ulike medieleiarar – av og til større, av og til mindre – selt til staten i alle desse åra. Ved kvar politisk spissing, frå protestane i 2011–2012, over Krim til dagens angrepskrig mot Ukraina, dannar det seg ei heil kø av oppstartsselskap som med ulike formuleringar alltid lovar staten det same: å forvandle Internett til eit fjernsyn. Men kvar av desse samtalane startar alltid med ein føresetnad: Milliardar frå statsbudsjettet.

Historia om VK byrja – for å seie det mildt – ikkje berre i går. Hardnakka rykte om ein mogleg YouTube-blokkering og storskala arbeid med VK Video har sirkulert minst sidan (den enno) førkrigsåret 2021. I denne perioden har VK faktisk utvikla seg til ein monopolist innan VPN-fri innhaldsdistribusjon. Ved sida av VK Video, som frå statleg synspunkt er tydeleg meir vellykka enn Rutube (den russiske YouTube-klonen) og andre budsjettfinansierte plattformar, har VK investert meir pengar i oppkjøp av innhaldsskaparar enn noko anna selskap på det russiske marknaden nokosinne har gjort. Ifølge The Bell betalte VK allereie i 2023 opptil ein halv milliard rublar (omrekna ca. 5 millionar kroner) til artistar for at dei skulle publisere showa sine på den si eiga videoplattform. VK forplikta målretta kjende skaparar – i håp om at dei ville ta med seg publikummet sitt.

Dette var eigentleg eit viktig politisk prosjekt – og fullstendig mislukka. Heile ideen var å «skru hovudet av» YouTube i tide – og samstundes sørgje for at det rett og slett ikkje var noko meir å sjå der. Til slutt tok influensarane takksamt imot statlege pengar og returnerte, knapt hadde kontrakten gått ut, med stor lettelse til YouTube. For ingen pengar i verda kan erstatte manglande rekkevidde og klare spelereglar. Med «klare spelereglar» meiner bloggarar vanlegvis fungerande anbefalingssystem, gjennomsiktig sjåarstatistikk og rettferdig monetisering – på YouTube fungerer alt dette automatisert og sporbart. På VK derimot, avheng mykje av manuelle inngrep og verkar meir som eit statleg støtta system.

Sjølv når det gjeld ein meldingsapp, starta ikkje VK eit nytt forsøk ved byrjinga av angrepskrigen mot Ukraina. VK hugsa plutseleg på at dei framleis eigde ICQ – tenesta som ein gong var ein absolutt monopolist og den beste meldingstenesta. Gjennom årelangt vanstyre mista den stadig meir relevans – ikkje på grunn av konkurranse, men fordi bruken for mange rett og slett ikkje lenger var meiningsfull. Ved dette andre forsøket fekk ICQ eit redesign som kopierte Telegram ned til minste piksel. Den gongen, i det no alt fjerne året 2022, var ideen å gjere ICQ til plattforma som staten tvangsmessig ville omdirigere alle brukarar av dei «fiendtlege» meldingsappane til. Og resultatet? I mai 2024 kunngjorde ICQ lakonisk at plattforma var nedlagt via eit varsel på si eiga nettside.

Det er klart: VK har ambisjonar om å vere Runet heilt åleine. Og staten har ambisjonar om å eige eit slikt uhyre. Men dette blir hittil ikkje gjennomført som ein storskala statsstrategi, men først og fremst som eit velkjent storprosjekt for omfordeling av budsjettmidlar. Og det er det gode grunnar til.

For det første: Det russiske internett er ikkje det kinesiske – korkje teknisk eller strukturelt. Det som der blir sentralt planlagt og gjennomført, fell her saman i småkrigen mellom rivaliserande aktørar. Kinas internett er i stor grad avstengd frå resten av verda, det vart frå byrjinga bygd rundt ei handfull megaplattformar. Nokre enkle omstende hjelpte til: Kina er enormt – eit marknad med 1,5 milliardar menneske, der eit sjølvstendig internettrom faktisk kan fungere. Og: Brukarane kjende ikkje til andre tenester – så dei søkte heller ikkje etter dei.

For det andre: Ambisjonane til staten og til VK-leiinga kan utover høyrast like ut – men faktisk skil dei seg tydeleg. Leiarane av statskonsernet bryr seg ikkje om resultat. Dei meistrar prosessen. Kampen om eit «suverent internett» gjer dei fabelaktig rike. Det handlar ikkje om å skape profitt, men om å klamre seg fast til pengestraumane. Og det lukkast dei ganske bra med.

For det tredje: Det finst ingen monopol i det russiske internett. Det finst mange aktørar som har interesse av at det russiske nettet forblir konkurransedyktig – og at ikkje ein gigant svelgjer alle dei andre. Der er til dømes den stkerke teknologigiganten Yandex med heile økosystemet sitt. Der er store marknadsplassar som Ozon og Wildberries. Og til slutt er det mange som også vil klamre seg til subsidiane frå importsubstitusjons-boomen. Russland er eit system av dei mest ulike «klanar» og interessegrupper – alle vil dei ha del i statskassa. Og det viktigaste: Dei vil ikkje at dei andre skal lukkast. Det finst ikkje eit einvegs hierarki som spreier seg som ei radiobølgje frå topp til botn. Dei som investerer gigantiske summar i Telegram-propaganda, har null interesse av ein sentralisert, monopolisert distribusjonskanal. Og den som vil selje Rutube til staten som russisk YouTube, har inga interesse av eit vellukka konkurranseprosjekt – slett ikkje av VK Video. Og så vidare.

Nettopp derfor blir heile planen om eit suverent internett – med alle sine uttenkte idear: fortrengje vestlege plattformar, kjøpe opp skaparar, trekke til seg all trafikk – til slutt blir det heile redusert til banale blokkeringar. Blokkeringar som alle som verkeleg vil, enkelt omgår. Dermed bommar dei på sitt eigentlege føremål: kontrollen over debattar og over den offentlege dagsordenen.

Ja, internett er ein naturleg fiende av autoritære regime. Og ja, oppløysinga av nettet blir driven til siste slutt. Men: Det russiske internett vart ein gong bygd opp av svært kloke hovud i tider med stor fridom. Og systemet til den russiske statsmakta, der kampen om budsjettmidlar er viktigare enn statleg måloppnåing, gjer prosjektet med eit fullstendig kontrollert, «kinesisk» internett i Russland illusorisk. Sjølvsagt kan og vil ein gjere livet vanskeleg for innbyggjarane – internett blir skada. Men for å byggje eit kinesisk internett, må ein også kunne byggje – og det er ei heilt anna sak.

Artikkelen er skriven av Svetlana Greidina, og vart først publisert på EJO Tyskland.
Teksten er omsett til norsk av Johann Roppen.

MAXimal überwacht: Wie Russland das Internet unter Big Brother stellt